Konceptyzm – kierunek i styl w literaturze epoki baroku, zapoczątkowany w Hiszpanii, upowszechniony przez włoskiego poetę G. Mariniego. Styl zwracający uwagę głównie na elegancję języka, zrozumiały wyłącznie dla elity umysłowej. Konceptyzm operował wyszukaną grą słów, paradoksami, konceptami (pomysłami), nieoczekiwanymi antytezami, prowadził do stylu maksymalnie zwięzłego lub przeciwnie do stylu przeładowanego ornamentyką, ...

Mesjanizm – mistyczna wiara w posłannictwo własnego narodu lub jednostki, wybranej przez Boga do wypełnienia zbawczej misji, oczekiwanie na przyjście Mesjasza, zbawcę ludzkości. Pogląd ten kształtuje się zwłaszcza wśród ludów, które utraciły niepodległość i jest zmistyfikowaną formą dążenia do wolności. W wizji ks. Piotra w III cz. "Dziadów" ukazane jest męczeństwo polskiego narodu polskiego w sposób analogiczny do męczeństwa ...

Moralitet – średniowieczny gatunek dramatyczny o charakterze dydaktyczno – alegorycznym, obrazujący np. walkę dobra ze złem o duszę człowieka. Personifikacjami dobra i zła były Cnota, Wiara, Pycha, Grzech, Wiedza. Akcja sprowadzała się do wyboru drogi życia, przekonań i wartości bohatera. Stosowany w okresie reformacji jako narzędzie polemik. Przykład: "Kupiec" M. Reja. Nawiązaniem do tradycji moralitetu jest walka aniołów i diabłów ...

Stoicyzm – doktryna filozoficzna zapoczątkowana w IV w. p.n.e. przez Zenona z Kition, który nawiązując do cyników, za jedyne dobro uważał cnotę rozumianą jako życie zgodne z zasadami rozumu, przezwyciężenie stanów emocjonalnych i namiętności, będących źródłem zła. Stoicyzm głosił, ze człowiek będąc cząstką rozumnego świata powinien żyć zgodnie z zasadami swego rozumu, w ten sposób osiągnie wolność. W literaturze stoicyzm ...

Utylitaryzm – teoria etyczna z XIX wieku, uznająca za najwyższą wartość użyteczność osobistą i społeczną oraz że dobre jest to, co użyteczne, co przyczynia się do ogólnego szczęścia. Jedno z głównych założeń literackich programu pozytywistów polskich był postulat włączenia pisarstwa w realizację celów społecznych. W praktyce oznaczał podejmowanie przez literaturę ważnych problemów współczesnych w sposób tendencyjny ...

Parodia literacka – naśladownictwo ośmieszające poważne utwory literackie. Utwór komiczny, naśladujący kompozycję, motywy i styl typowe dla rodzaju, gatunków poważnych. Na przykład parodią eposu jest "Myszeida". Ironia – przypisywanie komuś lub czemuś cech pozytywnych, których w sposób oczywisty nie posiada. Jest to odmiana komizmu o zabarwieniu ujemnym, nastawieniu satyrycznym, pogardliwym. Nadanie wypowiedzi odwrotnego znaczenia. Groteska ...

Obrazek – krótkie opowiadanie pisane prozą lub wierszem., odznaczające się przewaga elementów niefabularnych, dominacją opisu nas opowiadaniem. Szczątkowa fabuła, służąca objaśnieniu sytuacji, w jakiej znajdują się bohaterowie, nadaje obrazkowi cechy pokrewieństwa z innymi gatunkami narracyjnymi (opowiadanie, nowela). Obrazek uprawiany w literaturze XIX w. podejmował tematykę społeczną lub społeczno-obyczajową, operował argumentami ...